Հայկական «Օլիգարխիզմը» դնում է իր «ֆալլոսը» հասարակության վզին. Արվեստագետ Սամվել Սաղաթելյան. Eхclusive NEWS.am STYLE

Կինոգետ Շագա Յուզբաշյանի բնակարանում անցկացրած նրա մեկօրյա ցուցահանդեսը վրդովված կարծիքների տարափ առաջացրեց: Բնակարանում: Մեկ օրով: Այսինքն, այդ մասին չի գովազդվել, այսինքն, նա չէր պարտադրում, այսինքն, նրանք, ում հետաքրքիր չէր, կարող էին եւ չգալ: Առհասարակ մի կողմ դնենք ցուցահանդեսի գեղարվեստական բնույթը, նրա մշակութային արժեքը եւ առաջ քաշենք մեր մարդկային արժեքների հարցը: Մի' ընդունեք նրան: Նա չի պարտադրում, սակայն արդյոք արժե՞ «աթոռներ կոտրել»…

NEWS.am STYLE-ը զրուցել է արվեստագետ Սամվել Սաղաթելյանի հետ իր գործերի էության եւ ոգեշնչման աղբյուրների մասին:

Ինչպե՞ս հայտնվեց «Տրանս ռոմանսի» Ձեր մտահղացումը: Եւ ինչու՞ հենց Հայաստանում  որոշեցիք այն ցուցադրել:

Նկատել եմ, որ վերջին շրջանի գործերիս «հումքը» և ապրումները ձեւավորվում  են այստեղ, իսկ արտադրությունը` Նահանգներում, քանի որ, այնուամենայնիվ, ստեղծագործական պրոցեսի տեխնոլոգիան արևմուտքում է, համենայն դեպս ինձ համար: Այդ շարքը ծնվել է ԱՄՆ-ում  2010 – 2013-ականների ընթացքում,  երբ սկսեցի հետաքրքրվել Transsexuals կոչվող անձանց այն տեսակով, որոնք ի ծնե տղամարդ են, բայց ինքնությամբ իրենց կին են զգում և անում են ամեն ինչ այդ հաստատելու համար՝ դիմելով մարմնի որոշ ձևափոխումների, բայց թողնելով տղամարդկայինի գլխավոր վկայությունը:

Մի առանձին իրականություն է դա՝ շատ հակասական, որ, կարծես, գոյություն ունի սեռերի միջանկյալ վիճակում՝ իր մեջ ունենալով երկուսից էլ. ինչ- որ առասպելական բան կա այդ ամենի մեջ։ Հաճախ շատ բացահայտ սեքսուալ դրսեւորումներով նրանք փորձում են էլ ավելի ընդգծել ու բացահայտել իրենց կանացիությունը` մրցակցության մեջ մտնելով կանանց հետ: Պետք է ասեմ, որ հոգեբանական առումով  ինձ միշտ հետաքրքրել է միջանկյալության  կոնֆլիկտային վիճակը, որտեղ բախվում են հակասությունները: Իմ էությունն է այդպիսին, իմ ծննդավայրը` Հայաստան կոչվածը, հենց այդպիսինն է՝ կոնֆլիկտային հակասությունների միջեւ գտնվող մի տրանսային խաչմերուկ:

Այս շարքը ուզեցի առաջին անգամ ցուցադրել Հայաստանում՝ կարծես, վերադարձնելով այն, այսպես ասած, արվեստային արտադրանքի «հումքի» եւ ապրումների վայրը: Զգացի, որ պետք է հենց հիմա անեմ դա, ու ամեն ինչ ստացվեց ճիշտ ժամանակին և ճիշտ տեղում: Այն տեղի ունեցավ համակարգող Վիգեն Գալստյանի և Շագա Յուզբաշյանի շնորհիվ, ով ցուցահանդեսը անցկացնելու համար տրամադրեց իր բնակարանը:

Այսինքն Ձեր ցուցահանդեսը պետք չէ՞ ընկալել որպես զուտ սեռական ուղղվածությամբ աշխատանքների մի շարք: Ուզում եք ասել, որ խոսքը նաեւ գիտակցությա՞ն խաղերի մասին է գնում:

Այո: Երբ ասում եմ, որ նկարների այդ շարքի հումքը և ապրումները այստեղ են ձևավորվել, ի նկատի ունեմ նաեւ, օրինակ, ոգեշնչումը Սայաթ-Նովայով: Սայաթ-Նովայական սեքսուալ սիրո դրսեւորումը սրելու, խորացնելու և թաքնված անկյունները լայնացնելու միտում կար՝ որպես տրանսռոմանսային մի վիճակ, երբ հակասությունների համատեղ առկայությունը, ստեղծելով անորոշության զգացողություն, սրում է միջանկյալությունը՝ դարձնելով այն մի կիզակետ, որտեղ տրանսային են թե’ սեքսուալուաթյունը, թե’ պատկերները, թե’ զգացմունքները և թե’ աշխարհագրությունը: Այսինքն սեքսուալ սիրո ընկալումները խորացնելու միջոցով բացահայտվում են հոգեբանական տարբեր շերտեր: Իհարկե, կիրառել եմ նաև սարկաստիկ լեզու, չափազանցություններ, խաղարկայնություն, ցուցադրել եմ նարցիսիզմի և տղամարդկային դոմինանտության դրսևորումներ, որոնց կոնտեքստում կարելի է բազմաբնույթ մեկնաբանություններ անել:

Հաճախ այսպիսի արտահայտություններ ենք լսում. «Նա մեծ երեխա է» կամ «Նա կնոջ պես քնքույշ է»: Ձեր կարծիքով՝ լինի այն սեռական, հոգեբանական, թե բարոյական բնույթի՝ որքանո՞վ է հակասականությունը կամ անհամադրելիների համադրությունը բնորոշ մեզ՝ մարդկային էակներիս: Կարծում եք՝ մեր մեջ ամեն ինչ կա՞:

Անշուշտ: Ցուցահանդեսում  գործեր կան, որտեղ  մարմինները միաձուլված են: Տրանսսեքսուալի եւ տղամարդու մարմինները միաձուլված են: Բարձրաձայնվում է այն խնդիրը, որ մեր մեջ ամեն ինչ կա: Տղամարդու մեջ կանացին կա, կնոջ մեջ՝ տղամարդկային դրսեւորումը: Այնքա՜ն հեշտ է տեսնել այդ ամենը: Օրինակ՝ կյանքի նուրբ երանգները զգալն ու հասկանալը կանացի ունակություն է, բայց շատ «տղամարդկային» տղամարդիկ ունեն այդ շնորքը, ինչպես, օրինակ, սամուրայը, մենամարտից հետո տուն վերադառնալով, տրանսֆորմացիայի շնորհիվ այնպիսի քառատող է գրել, որի քնքշությունը, թվում է, միայն կնոջն է հատուկ:

Վերջապես, ի՞նչն է կանացին եւ ի՞նչն է տղամարդկայինը: Միայն մարմնի հատկանիշները չեն: Հոգեբանական առումով մարդիկ բարդ շերտային կառուցվածք ունեն. նրանց մեջ կա ե’ւ երեխան, ե’ւ կինը, ե’ւ տղամարդը:

Մեծ աղմուկ էր բարձրացրել նաեւ Ձեր «Մարմին» շարքը, որտեղ բոլոր գործերը պատկերված են ֆալլոսային խորհրդանիշերով՝ եկեղեցիները, քաղաքական գործիչները, սրբերը… Ո՞րն էր այդ շարքի գաղափարը:

«Մարմին» շարքի վրա սկսել եմ աշխատել բավականին վաղուց՝ 1995 թվականից: Հիմնական կոնցեպտը  նյութական եւ հոգեւոր մարմինների փոխկապվածությունն է, փոխներթափանցումը: Ուրվական ֆալլոսը, որը սկզբնական մարմնի գաղափարն է կրում իր մեջ, ներթափանցում և փաթաթվում է տարբեր ճարտարապետական կառույցների, մշակութային սիմվոլների, հուշարձանների և անձանց՝ մարտահրավեր նետելով այն  հասկացությանը, որ նյութականը եւ հոգեւորը կարող են երբեւէ գոյություն ունենալ  առանձին:

Որպես մշակութային խորհրդանիշ` ֆալլոսի նշանակությունը ավելին է, քան ուղղակի արական սկզբի սիմվոլ. սեր, սեքս, ձգտում, ինքնահաստատում, իշխանություն, գաղափար, ծնունդ և այլն և այլն: Այն գրեթե ամեն ինչ իր մեջ ներառող մի ձեւ է: Ճարտարապետության մեջ դրա դրսեւորումները շատ շատ են, որտեղ ակնհայտ է մարդկային իշխանության ձգտումը և ինքնահաստատումը:

Ֆալլոսային խորհրդանիշը, ինքնին լինելով բազմաբովանդակ, հարաբերվելով տարբեր մշակութային խորհրդանիշերի հետ, տարատեսակ մեկնաբանումներ կարող է առաջացնել: Այն փաթաթվում, հարաբերության մեջ է մտնում այն կառույցների հետ, որոնց մեջ ակնհայտ է բացարձակ իշխանության դոմինանտը, ինքնահաստատված իշխանության գաղափարը՝ լինեն դրանք ֆինանսական և կրոնական-հոգևոր օբյեկտներ կամ ուղղակի մշակութային խորհրդանիշեր, անձինք:

Այդ իմաստով` այս շարքի մեջ հազար ու մի բան կարելի է պատկերացնել. ե’ւ սեքսուալ, ե’ւ գաղափարական, ե’ւ միասնության ակտ: Եւ, վերջ ի վերջո, ի՞նչն է նյութական եւ ի՞նչն է հոգեւոր: Այդ սահմանը ինձ համար շատ թափանցիկ է եւ նուրբ: Այնպես որ, այս նախագծում կան ե’ւ հակասություններ, ե’ւ կոնկրետ երեւույթների վերաբերյալ քննադատություն: Ինչ վերաբերում է եկեղեցուն, ու՞մ համար է գաղտնիք, որ այն, որպես կառույց, վաղուց բիզնես է դարձել, կոռուպցիոն, ազատության  սահմանափակման ու ճնշման մեխանիզմ, իսկ որպես ճարտարապետական հուշարձան՝ անկախ մշակութային արժեք:

Այնպես որ, ֆալլոսային մարմինը թե’ հարաբերվում է, թե’ բացահայտում, թե’ ներթափանցում, թե’ խախտում է, բայց, ամեն դեպքում, տեղի է ունենում ԱԿՏ, երբ հանդիպում են նյութը եւ մարմինը:

Որպես տեղեկատվություն՝ ուզում եմ ասել, որ այդ շարքի  ամենաաղմկահարույց գործը՝ Էջմիածնի եկեղեցին, առաջին անգամ ցուցադրվել է 2001 թվականին Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահում՝  ամերիկահայ Վիկի Հովհաննիսյանի կողմից կազմակերպված «Նկարից Այն Կողմ. Ժամանակակից Արվեստը Հայաստանում» ցուցահանդեսին, որի կհամակարգողն էր Նազարեթ Կարոյանը: Ցուցահանդեսը կազմակերպվել էր Քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակին նվիրված ծրագրի շրջանակում:

Երկուսն էլ այդ գործը ընտրեցին: Ճիշտ է, մտավախություն կար՝ գործի բնույթի հետ կապված, այնուամենայնիվ, այն ցուցադրվեց: Դա բավականին մեծ պաստառ էր եւ փակցված էր այն դահլիճում, որտեղ Սարյանի մեծածավալ գործն էր: Ինձ համար դա շատ սիմվոլիկ էր: Նաեւ ասեմ, որ ցուցահանդեսի հոգեւոր հովանավորն էր Արարատյան թեմի առաջնորդ Նավասարդ Կճոյանը: 

Ընդհանուր առմամբ՝ Ձեր գործերում ներկա է գրոտեսկային մթնոլորտը, սարկաստիկ մոտեցումը կյանքի որոշ երեւույթների հանդեպ: Նույնիսկ այդպիսի շարք ունեք…

Այո, ես իրականությանը շատ հաճախ սարկազմով եմ վերաբերվում: «Գրոտեսկային Իրականություն» (Grotesque Reallity) շարքը իմ՝ արվեստագետիս՝ 1990-ականների հետպատերազմյան իրականության նկատմամբ տեսանկյունն էր, այն մարդկային կերպարի փոփոխության, աղճատման, իրականության գրոտեսկայնության, կենցաղային աբսուրդի, մարդկային արատների բացահայտման մի հետազոտություն էր: Ինձ համար այդ ժամանակ իրականությունը ավելի սյուրռեալ էր, քան  տեսական սյուրռեալիզմ կոչվածը: Անձնական տեսանկյունից՝ այդ ժամանակահատվածը համընկավ ինձ համար առողջական առումով մի կրիզիսային շրջանի հետ, և ինքս ինձ ու շրջապատող իրականությանը սարկազմով վերաբերվելը, կարելի է ասել, ինձ համար այդ վիճակից դուրս գալու միակ ձևն էր: Նպատակ ունեմ շարքը ցուցադրել ամբողջությամբ՝ ընդգրկելով այն գործերը, որոնցում ինձ համար բացահայտվեց նաև ամերիկյան իրականության գրոտեսկայնությունը:

Երբ պատրաստվում էիք «Տրանս ռոմանսը» ցուցադրել, քննադատությանը պատրա՞ստ էիք: Եւ, առհասարակ, պատրա՞ստ եք կրկին քննադատվել:

Իհարկե: Վստահ էի, որ կքննադատեն և կքարկոծեն: Ուղղակի չէի սպասում այդ աստիճանի բուռն արձագանքների: Դա մի բան էր նշանակում, որ կարեւոր կետերի վրա էր ազդել ժամանակակից արվեստի ցուցադրությունը: Կային ծիծաղ առաջացնող «քննադատություններ», որոնց մակարդակը այնքան ցածր էր, որ պատասխանելը նշանակում էր սուզվել նրանց  ճահճում: Ես կցանկանայի լսել արվեստի տեսակետից որակյալ քննադատություն: Նման բաներն են ձեւավորում արվեստի դաշտը: Բացի այն, որ ամեն ինչ մեզ մոտ ենթակա է քաղաքականացման, արվեստն էլ իր հերթին նսեմացված է: Արվեստագետը խախտում է հաստատված մշակույթը, քանդում է այն՝ նորը ստեղծելով: Եթե արվեստում չի դրսեւորվում ռադիկալություն կամ էլ դրսեւորվում է, իսկ հասարակությունը տեր չի կանգնում դրան եւ սկսում է խրտնել կամ քարկոծել նրան՝ «մերկանալու» կամ «ֆալլոս» ցուցադրելու համար, առաջանում է «օլիգարխիզմ», որը, ստանձնելով մշակույթը քանդող «արվեստագետի» դերը, բարբարոսաբար ինքնահաստատվում է՝ իր «ֆալլոսը» դնելով հասարակության վզին: Արվեստագետը քանդում է սիրով եւ մերկանալով, բացելով իրեն...եւ հենց այդ ժամանակ է տեղի ունենում իրական ակտ, որից պետք է ծնվի նոր մշակույթ: Նոր մշակույթի ծնվելը կա’մ սիրո ակտ է, կա’մ բռնության....արվեստով` սիրո ակտ է, իսկ «օլիգարխիզմով»` բռնության......Ընտրությունը հասարակությանն է: